Wanneer rechtspersoon als dader van strafbaar feit aanmerken?

21 oktober 2003

Strafkamer

nr. 02229/02 E

SG/ABG

op het beroep in cassatie tegen een arrest van het Gerechtshof te Amsterdam, Economische Kamer, van 18 maart 2002, nummer 23/000704-01, in de strafzaak tegen:

2.1. Het beroep is ingesteld door de verdachte. Namens deze heeft mr. C. Waling, advocaat te ‘s-Gravenhage, bij schriftuur middelen van cassatie voorgesteld. De schriftuur is aan dit arrest gehecht en maakt daarvan deel uit.

De Advocaat-Generaal Wortel heeft geconcludeerd dat de Hoge Raad de bestreden uitspraak zal vernietigen en de zaak zal verwijzen naar een aangrenzend gerechtshof teneinde op het bestaande hoger beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.

3.2.2. De wetsgeschiedenis van art. 51 Sr houdt omtrent het daderschap van de rechtspersoon het volgende in:

“Het wetsontwerp is de laatste stap op de weg die in Nederland reeds lang is begaan. Het lijkt mij dan ook niet vereist aan de strafbaarstelling van de rechtspersoon thans een diepgravende rechtstheoretische beschouwing te wijden. Ik zou willen volstaan met de volgende opmerkingen.

Door de rechtspersoon strafbaar te stellen knoopt het strafrecht aan bij een civielrechtelijk begrip. Een voor een bepaald doel juridisch georganiseerde entiteit wordt voor het recht gelijkgesteld met een natuurlijk persoon. Aan die organisatie worden, voor zover dit zinvol is, door het recht dezelfde rechten en verplichtingen toegekend en opgelegd als aan een natuurlijk persoon. Die rechten en verplichtingen kunnen uiteraard alleen ontstaan door handelingen van natuurlijke personen die voor de organisatie optreden.

Door in het strafrecht rechtspersonen evenals natuurlijke personen strafbaar te stellen wordt gelijk dit in het civiele recht het geval is uitgedrukt, dat handelingen van natuurlijke personen, die daarbij in het verband van de rechtspersoon optreden en te zamen de inhoud van een delict vervullen, aan de rechtspersoon worden toegerekend. In die gelijkstelling ligt een zekere fictie opgesloten. Dat is echter op zichzelf geen bezwaar. Door gebruik te maken van een fictie kan in de wetgeving soms op beknopte, beeldende, wijze worden uitgedrukt wat anders alleen op een wijdlopige, gecompliceerde, wijze kan worden gezegd.”

(Kamerstukken II 1975-1976, 13 655, nr. 3, blz. 8)

alsmede, zij het dat in de navolgende passage mede aandacht wordt geschonken aan opzet en schuld:

“Art. 15, tweede lid, Wet op de economische delicten bepaalt, dat een economisch delict onder meer wordt begaan door of vanwege een rechtspersoon etc., indien het begaan wordt door personen die, hetzij uit hoofde van hun dienstbetrekking, hetzij uit anderen hoofde, handelen in de sfeer van de rechtspersoon, ongeacht of deze personen ieder afzonderlijk het economisch delict hebben begaan dan wel bij hen gezamenlijk de elementen van dat delict aanwezig zijn.

Door ervan af te zien in het wetsontwerp een bepaling analoog aan die van art. 15, tweede lid, Wet op de economische delicten op te nemen, wordt de rechter geheel vrij gelaten in zijn oordeelvorming of, alle concrete omstandigheden in aanmerking genomen, het opzet of de schuld van de handelende natuurlijk persoon kan worden toegerekend aan de rechtspersoon bij wie hij in dienst is. Het ligt intussen voor de hand dat die toerekening eerder zal plaatsvinden indien de natuurlijke persoon bestuurder was dan wanneer het een in de organisatie van de rechtspersoon ondergeschikte functionaris betreft.” (Kamerstukken II 1975-1976, 13 655, nr. 5, blz. 2)

3.4. Vervolgens rijst de vraag wanneer een (verboden) gedraging in redelijkheid aan een rechtspersoon kan worden toegerekend.

Het antwoord op die vraag is afhankelijk van de concrete omstandigheden van het geval, waartoe mede behoort de aard van de (verboden) gedraging. Een algemene regel laat zich dus bezwaarlijk formuleren. Een belangrijk oriëntatiepunt bij de toerekening is nochtans of de gedraging heeft plaatsgevonden dan wel is verricht in de sfeer van de rechtspersoon. Een dergelijke gedraging kan in beginsel worden toegerekend aan de rechtspersoon.

Van een gedraging in de sfeer van de rechtspersoon zal sprake kunnen zijn indien zich een of meer van de navolgende omstandigheden voordoen:

– het gaat om een handelen of nalaten van iemand die hetzij uit hoofde van een dienstbetrekking hetzij uit anderen hoofde werkzaam is ten behoeve van de rechtspersoon,

– de gedraging past in de normale bedrijfsvoering van de rechtspersoon,

– de gedraging is de rechtspersoon dienstig geweest in het door hem uitgeoefende bedrijf,

– de rechtspersoon vermocht erover te beschikken of de gedraging al dan niet zou plaatsvinden en zodanig of vergelijkbaar gedrag werd blijkens de feitelijke gang van zaken door de rechtspersoon aanvaard of placht te worden aanvaard. Onder bedoeld aanvaarden is mede begrepen het niet betrachten van de zorg die in redelijkheid van de rechtspersoon kon worden gevergd met het oog op de voorkoming van de gedraging. Daarbij verdient opmerking dat laatstbedoelde criteria – die zijn ontwikkeld in HR 23 februari 1954, NJ 1954, 378 en die naar het geval dat in die zaak aan de orde was, plegen te worden aangeduid als “ijzerdraadcriteria” – weliswaar zijn ontwikkeld met het oog op het functionele daderschap van een natuurlijke persoon (dus met het oog op de strafrechtelijke aansprakelijkheid van een natuurlijk persoon voor een gedraging van een andere natuurlijke persoon), maar dat zij in voorkomende gevallen tevens kunnen fungeren als maatstaven voor de toerekening van een gedraging van een natuurlijk persoon aan een rechtspersoon (vgl. HR 14 januari 1992, NJ 1992, 413).

4.2. Het gaat in deze zaak om het volgende. [A] BV is eigenares van een stuk grond dat in haar opdracht wordt beheerd door [verdachte] (verdachte). In opdracht van de verdachte wordt die grond feitelijk beheerd door [betrokkene 1], die in loondienst is bij [A] BV. Op 31 mei 1999 is vastgesteld dat op dat stuk grond door onbekenden drijfmest was uitgereden en dat die mest niet was ondergewerkt. De verdachte ([verdachte]) is daarvoor vervolgd. Het Hof heeft overeenkomstig de tenlastelegging bewezenverklaard dat de verdachte

“op 31 mei 1999 te Groote Keeten, gemeente Zijpe, dierlijke meststoffen heeft gebruikt op een perceel niet beteelde grond gelegen nabij de Zwarteweg, terwijl die dierlijke meststoffen niet emissie-arm waren aangewend.”

4.3.1. Een nadere bewijsoverweging van het Hof houdt het volgende in:

“Het Hof acht bewezen dat de verdachte de dierlijke meststoffen ‘heeft gebruikt’ in de zin van het Besluit gebruik dierlijke meststoffen 1998, nu het aan haar te verwijten is dat de mest op de bodem is aangebracht en in de bodem is geraakt.”

4.3.2. Voorts heeft het Hof een ter terechtzitting in hoger beroep gevoerd verweer als volgt samengevat en verworpen:

“De raadsman heeft aangevoerd – zo begrijpt het hof – dat de verdachte van het ten laste gelegde moet worden ontslagen van alle rechtsvervolging.

Hij voert daartoe het volgende aan. De verdachte beheert landerijen, maar is niet de eigenares van de landerijen. Als beheerster kan zij echter niet zeggen wie de mest heeft gebruikt op haar landerijen, omdat zij dat niet weet en aan niemand toestemming heeft gegeven de mest op de onder haar beheer staande landerijen uit te rijden. Het ten laste gelegde kan de verdachte daarom niet verweten worden.

Het hof overweegt hieromtrent het volgende. Naar het oordeel van het hof behoort het rechtens tot de taak van een beheerster van de landerijen ervoor te waken dat die landerijen worden beheerd overeenkomstig de wettelijke voorschriften. Daaronder valt de verplichting er op te letten dat derden haar landerijen niet voor een ander doel aanwenden dan waartoe haar beheer zich uitstrekt. Niet aannemelijk is geworden dat de verdachte alle maatregelen heeft genomen teneinde te verhinderen dat derden haar landerijen konden gebruiken om zich van hun mestvoorraden te ontdoen. Van controlemaatregelen en van (intensieve) inspectie is niet gebleken – dit is ook niet gesteld namens de verdachte, nog daargelaten dat de verdachte als beheerder niet in staat is geweest vast te stellen wie de mest op haar landerijen heeft uitgereden. Het verweer dient dan ook te worden verworpen.”

4.4.2. Genoemd art. 7 Wet bodembescherming luidt als volgt:

“1. Bij algemene maatregel van bestuur kunnen in het belang van de bescherming van de bodem regels worden gesteld met betrekking tot het verrichten van handelingen waarbij stoffen die de bodem kunnen verontreinigen of aantasten, aan de bodem worden toegevoegd, teneinde de structuur of de kwaliteit van de bodem te beïnvloeden.

2. Hiertoe kunnen behoren regels met betrekking tot:

a. (…);

b. het op of in de bodem brengen van meststoffen.”

Het Besluit gebruik dierlijke meststoffen 1998 luidt, voorzover hier van belang, als volgt:

– Art. 1, eerste lid:

“In dit besluit (…) wordt verstaan onder:

(…)

b. gebruiken van dierlijke meststoffen: op of in de bodem brengen van dierlijke meststoffen;

(…).”

– Art. 5, eerste lid:

“Het is verboden dierlijke meststoffen te gebruiken op (…) niet-beteelde grond, tenzij de dierlijke meststoffen emissie-arm worden aangewend.”

De Hoge Raad:

Vernietigt de bestreden uitspraak;

Verwijst de zaak naar het Gerechtshof te ‘s-Gravenhage, Economische Kamer, opdat de zaak op het bestaande hoger beroep opnieuw wordt berecht en afgedaan.

Nr. 02229/02 E

Mr Wortel

Zitting: 15 april 2003

Conclusie inzake:

4. Aan verzoekster is tenlastegelegd dat

“zij op een of meer tijdstip(pen) in of omstreeks de periode van 1 mei 1999 tot en met 31 mei 1999 te Groote Keeten, gemeente Zijpe, in elk geval in Nederland, tezamen en in vereniging met een ander of anderen, althans alleen, al dan niet opzettelijk, dierlijke meststoffen heeft gebruikt op een perceel bouwland en/of niet-beteelde grond gelegen aan of nabij de Zwarteweg, terwijl die dierlijke meststoffen niet emissie-arm werden aangewend;

art. 5 lid 1 Besluit dierlijke meststoffen 1998”

5. Het Hof heeft bewezenverklaard dat verzoekster

“(…) op 31 mei 1999 te Groote Keeten, gemeente Zijpe, dierlijke meststoffen heeft gebruikt op een perceel niet beteelde grond gelegen nabij de Zwarteweg, terwijl die dierlijke meststoffen niet emissie-arm waren aangewend.”

6. Blijkens ’s Hofs overweging ten aanzien van de strafbaarheid van het feit heeft het Hof dat als misdrijf aangemerkt.

In verband met het bepaalde in art. 2 WED moet daaruit volgen dat bewezen is geacht dat het feit opzettelijk is begaan.

7. Het komt mij voor dat het opzettelijk begaan zijn van het feit ook in de bewezenverklaring tot uitdrukking gebracht had dienen te worden. Daarom meen ik dat de bewezenverklaring verbeterd gelezen dient te worden, des dat verzoekster

“op 31 mei 1999 te Groote Keeten, gemeente Zijpe, opzettelijk dierlijke meststoffen heeft gebruikt op een perceel niet beteelde grond gelegen nabij de Zwarteweg, terwijl die dierlijke meststoffen niet emissie-arm waren aangewend.”

8. Voorts meen ik dat ook de overweging ten aanzien van de strafbaarheid van het feit verbeterd gelezen dient te worden, met dien verstande dat het oplevert:

“opzettelijke overtreding van een voorschrift gesteld krachtens artikel 7 van de Wet bodembescherming, begaan door een rechtspersoon.”

9. Het eerste middel bevat de klacht dat het Hof niet heeft beraadslaagd en beslist op de grondslag van de tenlastelegging, aangezien het Hof een onjuiste betekenis heeft toegekend aan de daarin voorkomende woorden “heeft gebruikt”.

In het tweede middel wordt er over geklaagd dat de bewezenverklaring niet uit de bewijsmiddelen kan volgen, aangezien uit de gebezigde bewijsmiddelen niet is af te leiden dat verzoekster dierlijke meststoffen “heeft gebruikt”.

De middelen lenen zich naar mijn oordeel voor gezamenlijke bespreking.

10. In de bestreden uitspraak is een nadere bewijsoverweging opgenomen, luidende:

“Het hof acht bewezen dat de verdachte de dierlijke meststoffen ‘heeft gebruikt’ in de zin van het Besluit gebruik dierlijke meststoffen 1998, nu het aan haar te verwijten is dat de mest op de bodem is aangebracht en in de bodem is geraakt.”

11. Voorts is een ter terechtzitting in hoger beroep gevoerd verweer in de bestreden uitspraak onder “De strafbaarheid van de verdachte” als volgt samengevat en verworpen:

“De raadsman heeft aangevoerd – zo begrijpt het hof – dat de verdachte van het ten laste gelegde moet worden ontslagen van alle rechtsvervolging. Hij voert daartoe het volgende aan. De verdachte beheert de landerijen, maar is niet de eigenares van de landerijen. Als beheerster kan zij echter niet zeggen wie de mest heeft gebruikt op haar landerijen, omdat zij dat niet weet en aan niemand toestemming heeft gegeven de mest op de onder haar beheer staande landerijen uit te rijden. Het ten laste gelegde kan de verdachte daarom niet verweten worden.

12. De toelichting op het eerste middel meen ik als volgt te kunnen samenvatten. Het leerstuk van functioneel daderschap brengt mee dat ook anderen dan degene die in fysieke zin een uitvoeringshandeling heeft verricht, waaronder rechtspersonen, als dader kunnen worden aangemerkt. Het delictsbestanddeel “dierlijke meststoffen gebruiken”, opgenomen in de op art. 5 Besluit gebruik dierlijke meststoffen 1998 gebaseerde tenlastelegging, leent zich voor die functionele uitleg van daderschap. De daarbij aan te leggen maatstaf is, of verzoekster kon beschikken over het gebruik van dierlijke meststoffen terwijl zij dat gebruik ook heeft aanvaard of placht te aanvaarden. Zulk aanvaarden impliceert voorwaardelijk opzet.

Deze maatstaf heeft het Hof miskend aangezien het blijkens zijn overwegingen heeft vastgesteld dat het uitrijden van de mest niet door de onderneming van verzoekster is geschied, verzoekster niet weet wie dat heeft gedaan en ook niet in staat is die persoon aan te wijzen. Zodoende is verzoekster als functionele dader beschouwd ofschoon zij in geen enkele relatie staat tot de fysieke dader, uitsluitend omdat verzoekster te verwijten valt dat zij niet weet wie die fysieke dader is.

14. Dit laatste deel van ’s Hofs overwegingen stuit naar mijn inzicht op het bezwaar dat daarmee niet is vastgesteld dat verzoekster enige wetenschap is toe te kennen betreffende het verboden gebruik van dierlijke meststoffen op de door haar beheerde landerijen, ten minste de wetenschap dat zulk verboden gebruik op die landerijen wel eens was voorgekomen.

Het komt mij voor dat die wetenschap aanwezig moet zijn geweest om te kunnen vaststellen dat het verboden handelen is aanvaard, of in ieder geval blijkens de feitelijke gang van zaken placht te worden aanvaard.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden,